Schone lucht: meer doen dan er moet

Om te beginnen wat cijfers over de impact van ongezonde lucht. Na roken behoort het tot de grootste risicofactoren voor ziekte en vroegtijdige sterfte, vergelijkbaar met overgewicht. Ongezonde lucht heeft bewezen negatieve effecten op de luchtwegen van kinderen en volwassenen. Door het inademen van ongezonde lucht leven we in Nederland gemiddeld 9 maanden korter en overlijden er jaarlijks vroegtijdig 11.000 mensen, zo laat de Volksgezondheid Toekomst Verkenning van het RIVM zien. In de Randstad, met hogere concentraties, loopt het korter leven op tot 18 maanden. De zorgkosten die samenhangen met ongezonde lucht lopen op tot € 1 miljard per jaar. Ondanks dat de lucht de afgelopen 30 jaar al behoorlijk schoner is geworden behoort luchtvervuiling dus nog altijd tot de belangrijkste risicofactoren voor de gezondheid.

De auto centraal

In stedelijke gebieden is het wegverkeer een belangrijke veroorzaker van ongezonde lucht, en dan vooral dieselvoertuigen. Milieuzones die daar op ingrijpen zijn dan ook een effectieve maatregel om de lucht in steden schoner te maken. Dat is dan een tussenstap op weg naar zero-emissiezones. Die leveren meteen ook winst op voor het klimaat door minder CO2-uitstoot en minder geluidhinder door het wegvallen van motorgeluid.

Voor bestel- en vrachtauto’s hebben zero-emissiezones inmiddels een plek gekregen in het nationale Klimaatakkoord. In 30 tot 40 gemeentes wordt in 2025 zo’n zone ingevoerd. Een volgende stap zijn zero-emissiezones voor personenauto’s. Die vormen meteen ook een prikkel om het nu nog beperkte marktaandeel op te schroeven.

Overigens is er al een uitstekend emissieloos, betaalbaar én gezond alternatief: de fiets. Veel forenzen hoeven dagelijks niet meer dan 15 kilometer van huis naar werk af te leggen. Dat wordt nog vaak met de auto gedaan, terwijl dat prima met de fiets kan - al dan niet elektrisch. Investeringen in fietsvoorzieningen en stimulering van fietsgebruik voor woon-werkverkeer zijn dan ook uiterst kosteneffectief en er valt nog een wereld in te winnen.

Op zoek naar proportionaliteit

Als gemeente bent u terecht op zoek naar proportionaliteit: een goede balans tussen wat van inwoners en bedrijven gevraagd kan worden en wat dat aan gezondheidswinst oplevert. Timing en een consistent langetermijnpad richting een duidelijke stip op de horizon zijn daarvoor erg belangrijk. Zo weten inwoners en bedrijven vroegtijdig waar ze aan toe zijn en hebben ze de tijd om er op in te spelen. Bijvoorbeeld de logistieke sector, die het wagenpark moet vervangen, of de bouwsector op weg naar schone alternatieven voor bijvoorbeeld vervuilende kranen en dieselaggregaten. Die transitie kost tijd. Qua investeringen, maar ook qua beschikbaarheid en betaalbaarheid op de markt. Subsidie- en stimuleringsmaatregelen kunnen helpen om de transitie te versnellen.
Het stoken van hout veroorzaakt in stedelijke gebieden ook ongezonde lucht. Voorlichting over schoon stoken bij gunstig weer kan al veel opleveren, houtstookvrije wijken zijn een volgende stap; binnen het landelijke Schone Lucht Akkoord worden de mogelijkheden daarvan onderzocht.

Blijvend effect coronacrisis?

Tijdens de lockdown werd schonere lucht waargenomen, we werkten massaal huis en lieten de auto staan. Ik ben benieuwd wat de effecten op de langere termijn zijn, bijvoorbeeld als het gaat om hybride werken: deels op kantoor, deels thuis. Dat kan een duurzaam positief effect hebben op de luchtkwaliteit - en dus de gezondheid van inwoners. Die winst moeten we dan niet verspelen door verder van ons werk te gaan wonen en meer autokilometers te gaan rijden.

Transities verbinden en versterken

We kunnen geweldige mogelijkheden creëren als we transities verbinden. Als auto’s niet langer het primaat hebben in de stad, maakt dat de weg vrij voor actieve, gezonde vormen van verplaatsen: lopen en fietsen. Groen kan de plaats innemen van overbodige parkeerplaatsen, wat weer zorgt voor meer ruimte voor ontmoeting en voor minder hittestress. Stuk voor stuk zijn dat ingrediënten voor een gezonder leefklimaat in een aantrekkelijke stad die u een plek kunt geven in uw Omgevingsvisie. De nieuwe Omgevingswet biedt u de mogelijkheid om een omgevingswaarde voor gezonde lucht in te stellen die verder gaat dan de landelijke wetgeving. Bijvoorbeeld voor roetconcentraties, de kleinste en schadelijkste stofdeeltjes. Dat geeft u een concreet handvat en doel om een volgende stap te zetten richting een gezonde stad.

Goed rekenwerk, stevig draagvlak

Wij zijn vaak actief op het snijvlak van transities en het verbinden van ruimtelijke ambities van gemeenten. Wij zijn bij de invoering van de meeste Nederlandse milieuzones betrokken geweest en hetzelfde geldt nu voor een groot aantal zero-emissiezones. Wij weten wat er nodig is om zo’n zone succesvol in te voeren, van het creëren van draagvlak via stakeholderparticipatie en het smeden van coalities tot het berekenen van effecten en kosten en het begeleiden van de invoering zelf. Recent hebben we voor de gemeente Utrecht onderzocht wat de belangrijkste bronnen van ongezonde lucht zijn, welke maatregelen daarvoor kosteneffectief zijn en hoe die ingevoerd kunnen worden. Dit heeft geleid tot het ambitieuze en breed gedragen maatregelprogramma ‘Utrecht kiest voor gezonde lucht’: van milieuzones en zero-emissiezones voor personen-, bestel- en vrachtauto’s tot maatregelen voor schoon bouwmaterieel en minder uitstoot door houtstook.

Benut het momentum

De laatste decennia is de lucht al schoner geworden, maar luchtvervuiling veroorzaakt nog steeds aanzienlijke gezondheidsschade. Inmiddels hebben we het Klimaatakkoord en is begin 2020 het Schone Lucht Akkoord gesloten door de Rijksoverheid, de twaalf provincies en meer dan 70 gemeenten. Het doel daarvan is een gezondheidswinst van minimaal 50 procent in 2030 ten opzichte van 2016. Met de Omgevingswet neemt het belang van een gezonde leefomgeving verder toe.

Wat is het u waard om extra stappen te zetten? Het momentum is er, in het belang van leefbare aantrekkelijke steden en de gezondheid van inwoners. Gaan we samen verdere stappen zetten om de lucht schoner te maken?